Niepowodzenie konstytucyjne w Chile: „NIE” znów wygrywa

Chile zamknęło, przynajmniej na razie, decydujący rozdział w swojej niedawnej historii. Po drugiej nieudanej próbie zastąpienia konstytucji odziedziczonej po reżimie Augusto Pinocheta, południowy kraj w dużej mierze zdecydował się na utrzymanie obecnego tekstu, choć z jego licznymi reformami demokratycznymi. Ten wynik oznacza koniec burzliwego procesu, który rozpoczął się od niepokojów społecznych w 2019 r. i utrzymywał naród w niepewności przez ponad cztery lata.

Droga do nowej konstytucji rozpoczęła się od masowego wyrażenia niezadowolenia społecznego w październiku 2019 r., którego żądania obejmowały przede wszystkim opracowanie nowej Karty Podstawowej. W plebiscycie wstępnym w 2020 r. ponad 80% wyborców poparło pomysł zmiany konstytucji.

Jednak początkowy entuzjazm napotkał na złożoność zadania. Pierwsza próba opracowania projektu, prowadzona przez Konwencję Konstytucyjną z większością niezależnych i lewicowych sektorów, zaowocowała propozycją, którą niektórzy opisali jako „ponownie fundacyjną”. We wrześniu 2022 r. propozycja ta została zdecydowanie odrzucona w głosowaniu przez 62% wyborców.

Następnie otwarto drugi proces, tym razem z Radą Konstytucyjną zdominowaną przez siły prawicowe. Propozycja pochodząca z tego organu spotkała się jednak również z publicznym odrzuceniem. W grudniu 2023 r. ponad 55% Chilijczyków głosowało „przeciw”, wielu argumentując, że proponowany tekst jest jeszcze bardziej konserwatywny niż obecna Konstytucja.

Na wyjaśnienie tych dwóch kolejnych niepowodzeń złożyło się kilka czynników:

* Niespełnione żądania społeczne: Jedną z głównych motywacji powstania społecznego była potrzeba gruntownej reformy systemów opieki zdrowotnej, edukacji i emerytur, gdzie Konstytucja z 1980 r. ustanawia pomocniczą rolę państwa. Według krytyków żadna z dwóch propozycji konstytucyjnych nie zdołała zaoferować satysfakcjonujących i konsensualnych rozwiązań tych żądań strukturalnych.

* Brak porozumień międzysektorowych: Polaryzacja polityczna była nie do pokonania przeszkodą. W pierwszym procesie sektory prawicowe czuły się zmarginalizowane i wykluczone z kluczowych decyzji. W drugim to lewica potępiła podobną sytuację. Ta niezdolność do budowania mostów i osiągania szerokich porozumień podważyła zasadność obu propozycji.

* Brak zainteresowania i niezadowolenie obywateli: Po pierwszym odrzuceniu poczucie rozczarowania i zmęczenia rozprzestrzeniło się wśród znacznej części populacji. Sondaże wykazały, że ponad jedna trzecia wyborców wyraziła niewielkie lub żadne zainteresowanie drugim procesem konstytucyjnym. Wiara, że ​​nowa konstytucja rozwiąże problemy kraju, stopniowo zanikała.

* Priorytetowe obawy obywateli: Podczas gdy debata konstytucyjna zdominowała uwagę polityków, inne obawy obywateli, takie jak rosnąca przestępczość (według badań przeprowadzonych w tamtym czasie 90,6% populacji odnotowało wzrost), znalazły się w centrum uwagi opinii publicznej, co zmniejszyło pilną potrzebę zmiany konstytucji dla wielu osób.

Dzięki tym wynikom Konstytucja Polityczna Republiki Chile, ogłoszona w 1980 r. podczas reżimu wojskowego, pozostaje podstawowym prawem kraju. Należy pamiętać, że tekst ten nie jest taki sam, jak ten pierwotnie narzucony; przeszedł on wiele znaczących reform od powrotu do demokracji w 1990 r., jedną z najważniejszych była ta z 2005 r. pod rządami Ricardo Lagosa.

Jednak jego pochodzenie pozostaje kwestią kontrowersji i symbolem dla tych, którzy widzą w nim autorytarne dziedzictwo utrwalające nierówności.

* «Takie myślenie znalazło odzwierciedlenie w protestach w 2019 r., gdzie wielu demonstrantów argumentowało, że nie zaprzestaną protestów, dopóki nie powstanie nowa konstytucja, która położy kres spuściźnie Pinocheta». (Źródło: BBC News Mundo).

Większość aktorów politycznych i analityków zgadza się, że wraz z tym drugim odrzuceniem proces konstytucyjny jako taki dobiegł końca, przynajmniej w krótkim i średnim okresie. Prezydent Gabriel Boric, który aktywnie wspierał zmianę konstytucji, uznał wyniki i wezwał do jedności narodowej.

Teraz uwaga skupia się na zdolności systemu politycznego do przekazywania żądań obywateli za pomocą zwykłego ustawodawstwa i możliwych nowych częściowych reform obecnej Konstytucji. Sąd Konstytucyjny ze swojej strony będzie nadal odgrywał swoją rolę w interpretowaniu i nadzorowaniu konstytucyjności ustaw.

Podwójne „nie” chilijskiej opinii publicznej dla propozycji nowej konstytucji ujawnia głębokie zmęczenie procesami dążącymi do radykalnych przekształceń strukturalnych i jednocześnie poważne wyzwanie dla klasy politycznej z powodu jej niezdolności do wygenerowania szerokiego konsensusu w kwestiach fundamentalnych dla kraju. Pomimo początkowego przytłaczającego poparcia dla zmian konstytucyjnych wyrażonego w 2020 r., chilijskie społeczeństwo wydaje się w decydujących momentach priorytetowo traktować dążenie do stabilności i rozwiązywanie bardziej bezpośrednich i namacalnych problemów, takich jak bezpieczeństwo i gospodarka, ponad zmiany konstytucyjne, które w obu przypadkach postrzegano jako nadmiernie polaryzujące lub niewystarczające, aby sprostać wygenerowanym oczekiwaniom.

Ten wynik może doprowadzić Chile do okresu, który niektórzy analitycy nazywają „reformistycznym status quo”. W tym scenariuszu transformacje społeczne i gospodarcze, których stanowczo domagano się podczas niepokojów społecznych w 2019 r., nie byłyby realizowane poprzez całkowitą wymianę Wielkiej Karty Swobód, ale raczej poprzez zwykłe ustawodawstwo i wprowadzenie częściowych i szczegółowych reform do Konstytucji z 1980 r. Jednak ta droga nie jest pozbawiona wyzwań. Jeśli reformy wdrożone w ramach obecnych ram konstytucyjnych nie zajmą się skutecznie podstawowymi przyczynami nierówności i nieufności do instytucji, niepokoje społeczne, które doprowadziły do ​​procesu konstytucyjnego, mogą pozostać utajone, z ryzykiem przyszłych kryzysów. Pochodzenie Konstytucji, nawet jeśli jej treść została zmieniona, nadal będzie punktem symbolicznych i politycznych tarć w chilijskiej debacie.